Κοντά στην είσοδο, στα δεξιά υπάρχει ένας προθάλαμος και χαμηλότερα αρχίζει η μεγάλη αίθουσα. Νοτιοανατολικά του θαλάμου, υπάρχει ένα μεγάλο σταλαγμιτικό συγκρότημα. Επίσης, υπάρχουν μερικά παλαιά και νεότερα κτίσματα. Ένας μικρότερος θάλαμος υπάρχει στη βορειοδυτική πλευρά. Προχωρώντας προς το εσωτερικό, ο επισκέπτης μπαίνει στη μεγάλη αίθουσα με το μεγαλύτερο τμήμα της να καλύπτεται από συμπαγή βράχο και μεγάλους σταλαγμίτες.
Στο δεύτερο τμήμα βρίσκεται ένας μεγάλος και πολύ θεαματικός αναδιπλούμενος σταλακτίτης, που ονομάζεται «μανδύας του Δία». Ο σταλακτίτης αυτός έχει υποστεί φθορά από τους επισκέπτες του σπηλαίου. Όλο το εσωτερικό της αίθουσας έχει εντυπωσιακό διάκοσμο με μεγάλες στήλες, σταλαγμίτες, σταλακτίτες και παραπετάσματα, κάνοντας το ένα από τα πιο θεαματικά σπήλαια της Κρήτης.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ
Στα τέλη του 19ου αιώνα, κάτοικοι της περιοχής, κυρίως βοσκοί και κυνηγοί ανακάλυψαν στο σπήλαιο πολλά αρχαιολογικά αντικείμενα. Από τότε άρχισε ένας κύκλος ανασκαφών μέσα στο σπήλαιο, αλλά περιορισμένης έκτασης. Τα περισσότερα ευρήματα προέρχονται από λαθρανασκαφές και φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Ηρακλείου και της Οξφόρδης. Δυστυχώς, επειδή το σπήλαιο ήταν ανοικτό, στο πέρασμα των αιώνων, πολλά σημαντικά αντικείμενα πιστεύεται ότι έχουν αφαιρεθεί.
Το σπήλαιο φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιηθεί ως τόπος κατοικίας και ταφής από το 2800 π.Χ.. Εικάζεται ότι περίπου το 2000 π.Χ. το Δικταίο Άντρο έγινε τόπος λατρείας, παίρνοντας τα σκήπτρα από το σημαντικότερο ως τότε σπήλαιο της Τραπέζας, κοντά στο χωριό Μαρμακέτο. Περίπου το 700 π.Χ., παρέδωσε τα σκήπτρα της λατρείας στο Ιδαίο Άντρο του Ψηλορείτη. Διάφορες λιθωματικές μορφές που μοιάζουν με ανθρώπους ή ζώα, φαίνεται ότι έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία.
Στον προθάλαμο βρέθηκαν νεολιθικά όστρακα και πρωτομινωικές ταφές, ενώ εδώ υψώνεται κι ένας ορθογώνιος βωμός. Πάνω στο βωμό τοποθετούνταν οι προσφορές των προσκυνητών, όπως λάδι, μέλι, κρασί, σιτηρά, θυσιασμένα ζώα και στη συνέχεια τους έβαζαν φωτιά. Τα υπολείμματα από την καύση δεν πετάγονταν, αλλά συλλέγονταν στο πλάι του βωμού.
Σε ανασκαφές, βρέθηκαν 4 στρώματα προσφορών και ειδών λατρείας, στάχτη και οστά ή κέρατα ζώων και αντικείμενα από τα νεολιθικά, μινωικά, υπομινωικά, γεωμετρικά, αρχαϊκά, κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, αναδεικνύοντας τη μακροχρόνια λατρευτική χρήση του σπηλαίου. Στο βαθύτερο στρώμα βρέθηκαν κομμάτια από λίθινα τραπέζια προσφορών, σε ένα από τα οποία υπάρχει επιγραφή Γραμμικής γραφής Α’. Ανάμεσα στα αντικείμενα που βρέθηκαν υπάρχουν μικρά κύπελλα, φρουτιέρες, διπλοί μπρούτζινοι πέλεκες με τη λίθινη βάση τους, πόδες πέτρινων λυχνιών, πήλινα καμαραϊκά αγγεία, χάλκινα ειδώλια, ομοιώματα ζώων, λάμες ξιφών, μαχαιρίδια, ξιφίδια και αναθηματικά όπλα.
Στο χαμηλό θάλαμο, κοντά στην είσοδο, βρέθηκε τέμενος, ένα λιθόστρωτο και ένα μεγάλο τείχος που περικλείει το χώρο. Επάνω από το λιθόστρωτο βρέθηκαν ίχνη στάχτης, υστερομινωϊκοί πίθοι και ανάγλυφα, μπρούτζινα όπλα, μαχαιρίδια και καρφίδες, ένα μεταλλικό λατρευτικό αγαλματίδιο, καθώς και γεωμετρικά και αρχαϊκά αναθήματα. Στις προσχώσεις της μεγάλης αίθουσας και ανάμεσα από σταλαγμίτες βρέθηκαν πολυάριθμα αναθήματα, ενώ μέσα σε διάφορα κοιλώματα βρέθηκαν αιχμές λόγχων και, αιχμές δοράτων, μαχαιρίδια, ξυράφια, βελόνες, ειδώλια, αναθηματικά ομοιώματα, 18 μπρούτζινοι ή χάλκινοι διπλοί πελέκεις. Στις προσχώσεις του δαπέδου βρέθηκαν επίσης όστρακα αγγείων, πολυτίμοι λίθοι με παραστάσεις ταύρων και αιγών, χάντρες περιδέραιων, μικρές σφαίρες από κρύσταλλο, δακτύλιοι και μπρούτζινα, χρυσά και αργυρά στεφάνια. Χαρακτηριστική είναι εδώ η απουσία αντικειμένων από σίδηρο (στον προθάλαμο αφθονούν) και ζωδίων. Στον θάλαμο του μανδύα βρέθηκαν ανθρώπινα ομοιώματα, διπλοί πελέκεις, πολύτιμα κοσμήματα, λόγχες, δόρατα, βελόνες κλπ.
Η ΛΑΤΡΕΙΑ ΤΗΣ ΑΦΡΟΔΙΤΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΙΑΔΝΗΣ
Η αφθονία των όπλων και ξιφών που βρέθηκαν στο σπήλαιο θα μπορούσε να οδηγήσει στη σκέψη ότι σε αυτό λατρευόταν καποια πολεμική θεότητα. Το μεγαλύτερο μέρος των ευρημάτων του σπηλαίου του Ψυχρού (γυναικεία αναθήματα, λαβίδες μαλλιών, βελόνες, άκρα από ρόκες, σαΐτες, καρφίτσες μαλλιών, περιδέραια κλπ) αρμόζουν μάλλον σε λατρεία θεάς, και όχι θεού. Μερικά από τα αγαλματίδια γυναικών με γυμνό και εξογκωμένο στήθος είναι του τύπου της Πανδήμου Αφροδίτης. Άλλα ευρήματα και αφιερώματα είναι σχετικά με τις αγροτικές ενασχολήσεις των δωρητών. Είναι λοιπόν πιθανόν ότι μια θεά μινωικού τύπου λατρευόταν στο σπήλαιο. Ανάγλυφες παραστάσεις επάνω σε μικρή μπρούτζινη πλάκα θυμίζουν λατρεία στην Ουράνια Αφροδίτη.
Στην Κρητική μυθολογία τρεις ηρωίδες συνδεόταν στενά με την παράδοση για τον Μίνωα: η Πασιφάη, η Αριάδνη και η Φαίδρα. Αρκετοί αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι η Αριάδνη βρίσκεται πλησιέστερα προς τη θεότητα του Ψυχρού, και μαζί με αυτή, κι ο εραστής της Διόνυσος.
ΠΑΝΙΔΑ
Στον προθάλαμο του σπηλαίου φωλιάζουν αγριοπερίστερα και άλλα είδη πουλιών. Στους θαλάμους του Κάτω Σπηλαίου έχει παρατηρηθεί ότι φωλιάζουν διάφορα είδη νυχτερίδων. Ξεχωρίζουν η μεσογειακή ωτονυχτερίδα και σπηλαιόβια αρθρόποδα.
ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΗΣ ΣΠΗΛΙΑΣ
Οι περισσότεροι μελετητές ταυτίζουν το Σπήλαιο Ψυχρού με το γνωστό από τη Μυθολογία «Δικταίον Αντρον», όπως το αναφέρει ο Ησίοδος, όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Δίας με την βοήθεια της Αμάλθειας και των Κουρητών. Γι’αυτό το λόγο αποκαλείται και ως η Βηθλεέμ του Αρχαίου Κόσμου. Το ίδιο σπήλαιο συνδέθηκε με ιστορίες όπως του μάντη Επιμενίδη που «κοιμόταν» εδώ, την ένωση του Δία με την Ευρώπη και τη γέννηση του Μίνωα, τις Άρπυιες κ.α.
Σύμφωνα με το μύθο, υπήρχε ένας χρησμός που έλεγε ότι ο Κρόνος θα σκοτωθεί από το γιο του, για αυτό και ο Κρόνος έτρωγε τα παιδιά του για να προστατευτεί. Έτσι, η Ρέα κατέφυγε στο Δικταίον Άντρο για να γεννήσει τον πατέρα όλων των θεών, το Δία, κρυφά από το Κρόνο. Η Ρέα ξεγέλασε το Κρόνο και, αντί για το βρέφος, του έδωσε να κατασπαράξει ένα βράχο τυλιγμένο στα σπάργανα του μωρού. Στη συνέχεια άφησε τον Δία εκεί στο σπήλαιο για να τον αναθρέψουν οι Δικταίοι Κουρήτες, με τη φροντίδα της κατσίκας Αμάλθειας και της νύμφης Μέλισσας.
Σύμφωνα με έναν άλλο μύθο, στο σπήλαιο κάποτε απαγορευόταν η είσοδος σε θνητούς. Ωστόσο, στο σπήλαιο φώλιαζαν μέλισσες, οι οποίες είχαν παράγει πάρα πολύ μέλι. Αψηφώντας την απαγόρευση τέσσερις φίλοι, ο Λάιος, ο Κέρβερος, ο Κούκουλος και ο Αίγλιος, μπήκαν στο σπήλαιο για να πάρουν το μέλι. Φόρεσαν χάλκινες πανοπλίες, για να αποφύγουν τα τσιμπήματα και μπήκαν. Τότε, στο σπήλαιο βρήκαν τα σπάργανα από τη γέννηση του Δία. Ο Δίας τότε εξοργίστηκε και τους κατακεραύνωσε. Επειδή, όμως μέσα στη σπηλιά δεν μπορούσε κανείς να πεθάνει, η Θέμις και οι Μοίρες μεταμόρφωσαν τους τέσσερις φίλους σε πουλιά, οι οποίοι σήμερα είναι οι λάιοι, οι κέρβεροι, οι κούκοι και οι γλαύκες.
Ένας δευτερεύων θρύλος θέλει το βασιλιά Μίνωα να γεννήθηκε στην ίδια σπηλιά με το Δία, δηλαδή στο Δικταίον Άντρο.
Ένας άλλος μύθος αναφέρει ότι ο Μίνωας ερχόταν στο Δικταίο Άντρο κάθε εννιά χρόνια, όταν συγκλίνουν οι τροχιές της σελήνης και του ήλιου. Τότε συναντιόταν με τον πατέρα του, τον Δία, και λάμβανε τους νέους νόμους για να κυβερνήσει την Κρήτη. Γι’ αυτό άλλωστε κι ο Μίνωας ήταν συνδεδεμένος με την απόλυτη δικαιοσύνη, γεγονός που τον έκανε και κριτή στον Άδη όταν πέθανε. Ο μύθος αυτός είναι παραλλαγή του επικρατέστερου που θέλει το σπήλαιο αυτό να είναι το Ιδαίο Άντρο.
Επίσης, μια παραλλαγή του γνωστού μύθου της Ευρώπης, αναφέρει ότι όταν ο Δίας, με τη μορφή ταύρου, έκλεψε την Ευρώπη από τη Φοινίκη, την πήρε μαζί του στο Δικταίο Άντρο, κι όχι στη Γόρτυνα. Εκεί της αποκάλυψε το πραγματικό του πρόσωπο και συνευρέθηκαν. Η συνεύρεση τους είχε ως αποτέλεσμα τη γέννηση του Μίνωα, του Ραδάμανθυ και του Σαρπηδόνα.
Το Δικταίο Άντρο, είναι το μαγικό σπήλαιο που σύμφωνα με την παράδοση αποκοιμήθηκε ο σοφός της αρχαιότητας Επιμενίδης για 57 χρόνια. Αφού ξύπνησε, είχε την ίδια ηλικία αλλά είχε αποκτήσει θεϊκή σοφία και γνώση.
Σύμφωνα με τη μυθολογία, το Δικταίο Άντρο ήταν η σπηλιά όπου κατοικούσαν οι Άρπυιες. Οι Άρπυιες ήταν θηλυκά τέρατα με μορφή πουλιών και με κεφάλι γυναίκας που ήταν οι αγγελιαφόροι του Άδη. Είναι γνωστές για την ιστορία της τιμωρίας του Φινέα.
